Catfishing – jak rozpoznać i unikać oszustów w sieci?

Catfishing często zdradzają sprzeczne informacje, niechęć do rozmów wideo i presja na szybkie budowanie zaufania. Unikasz oszustów, jeśli zwracasz uwagę na szczegóły, nie ulegasz pośpiechowi i sprawdzasz fakty. Świadoma ostrożność pozwala chronić się przed utratą czasu, pieniędzy i emocji.

Czym jest catfishing i na czym polega to zjawisko?

Catfishing to praktyka polegająca na podszywaniu się pod inną osobę w internecie, najczęściej w mediach społecznościowych, aplikacjach randkowych lub na forach. Oszuści używają fałszywych tożsamości, korzystając z cudzych zdjęć, fikcyjnych danych osobowych oraz spreparowanych historii życiowych. Celem takich działań bywa zarówno oszustwo finansowe, jak i wyłudzenie poufnych informacji czy budowanie relacji opartych na kłamstwie.

Mechanizm catfishingu polega na wykorzystaniu zaufania i emocji osoby, wobec której skierowane jest oszustwo. Sprawcy często tworzą spójne profile w różnych serwisach, kontaktują się regularnie, prowadząc długotrwałe rozmowy i wzbudzając poczucie bliskości lub sympatii. W tym celu stosują zaawansowane techniki manipulacyjne: stopniowe ujawnianie wiadomości, unikanie rozmów video oraz powoływanie się na różne, często powtarzające się, przeszkody w realnym spotkaniu.

Typowymi elementami fałszywych tożsamości są sfabrykowane zdjęcia, skradzione z publicznie dostępnych profili i internetowych baz, a także historie osobiste, często oparte na silnych schematach emocjonalnych, jak śmierć bliskiej osoby czy ciężka choroba. Według badania portalu Pew Research Center z 2023 roku, już co ósmy użytkownik randkowych aplikacji w USA zetknął się z próbą catfishingu, a w 64% przypadków zakończyło się to żądaniem pieniędzy lub kosztownych przysług.

Catfishing znacząco różni się od innych form cyberoszustw tym, że kluczowym elementem działań jest długotrwałe budowanie relacji, zwykle opartej na emocjach i empatii. Sprawcy potrafią prowadzić komunikację przez długie miesiące, co znacznie utrudnia wczesne zorientowanie się w oszustwie. W odróżnieniu od phishingu czy scamów inwestycyjnych, tutaj głównym narzędziem jest manipulacja psychologiczna, a nie masowa wysyłka wiadomości czy agresywne techniki perswazji.

W ramach badań dotyczących skali i charakteru zjawiska catfishingu, poniższa tabela pozwala porównać najczęstsze motywy oraz wykorzystywane platformy:

Z powyższej tabeli wynika, że catfishing najczęściej ma na celu korzyści finansowe i pojawia się głównie na popularnych platformach społecznościowych oraz randkowych. Trzeba mieć świadomość, że metody działania oszustów i ich motywacje są różne, a ofiarą takiego działania może stać się każda osoba, niezależnie od wieku czy doświadczenia w internecie.

Jak rozpoznać, że ktoś próbuje nas oszukać w internecie?

Najczęstsze sygnały, że ktoś próbuje nas oszukać w internecie, to brak spójnych informacji oraz niechęć do rozmów wideo. Oszuści często unikają wysyłania zdjęć lub przesyłają zdjęcia pobrane z internetu, które po wyszukaniu w Google Grafika okazują się niewiarygodne. Zwodnicze bywają także błyskawicznie budowane relacje i deklaracje uczuć już po kilku rozmowach online.

Częstym schematem jest prośba o pieniądze, nawet jeśli poprzedzona jest długim okresem budowania zaufania. Oszuści mogą podawać się za osoby pracujące za granicą, często w wojsku, na statku, w misjach humanitarnych lub podawać inne powody, które uniemożliwiają spotkanie fizyczne. Charakterystyczna jest również niechęć do ujawniania podstawowych danych osobowych oraz wygodne tłumaczenie każdej niewygodnej sytuacji, np. problemami technicznymi.

Zaleca się zwrócić uwagę na specyficzne zachowania i schematy pojawiające się podczas kontaktu z potencjalnym oszustem. Poniżej znajduje się lista najczęściej występujących sygnałów ostrzegawczych:

• Nadmiernie szybkie przejście do osobistych tematów i analizowania uczuć
• Prośby o wysłanie pieniędzy, doładowania konta lub kupno kart podarunkowych
• Unikanie komunikacji głosowej lub rozmów wideo pod różnymi pretekstami
• Zdjęcia, które po wyszukaniu w internecie okazują się należeć do innych osób lub celebrytów
• Nietypowe błędy językowe, sugerujące korzystanie z tłumacza internetowego
• Spotkania wyłącznie online i brak realnej możliwości zobaczenia się „na żywo”

Podobne sytuacje najczęściej występują w mediach społecznościowych i na portalach randkowych, gdzie łatwo stworzyć fałszywy profil. Gdy pojawia się więcej niż jeden z powyższych sygnałów, należy zachować szczególną ostrożność – statystyki CERT Polska potwierdzają stały wzrost liczby zgłoszeń dotyczących prób wyłudzeń tego typu.

Jakie są najczęstsze oznaki catfishingu w sieci?

Najczęstsze oznaki catfishingu w sieci to sprzeczne informacje i brak jasno przedstawionych danych osobowych. Wiele profili catfishowych korzysta ze skradzionych lub wyretuszowanych zdjęć, które łatwo znaleźć online – narzędzia typu Google Grafika pozwalają nieraz sprawdzić, czy dana fotografia była już użyta w różnych miejscach w sieci.

Uwagę powinno zwrócić unikanie rozmów wideo lub spotkań na żywo – oszuści znajdują wymówki, żeby nie pokazać się przez kamerę albo nieustannie odkładają decyzję o bezpośrednim kontakcie. Często przechodzą od razu do tematów osobistych i deklarują silne uczucia po bardzo krótkim czasie znajomości, nierzadko łącząc to z prośbą o wsparcie finansowe lub udostępnienie wrażliwych informacji.

Przydatne może być zwrócenie uwagi na szczególne symptomy, które pojawiają się w przypadku catfishingu i mogą jednoznacznie sugerować próbę oszustwa:

• Niewyraźne, profesjonalne lub powtarzające się zdjęcia profilowe pobrane z internetu.
• Brak kont na innych portalach społecznościowych lub profile świeżo utworzone, z niewielką liczbą znajomych i aktywności.
• Błędy w pisowni, niespójności w opowieściach, zmiany w detalach o pracy, miejscu zamieszkania czy rodzinie.
• Natychmiastowe prośby o pieniądze, kłopoty zdrowotne lub rzekome rodzinne tragedie, które mają być powodem do uzyskania szybkiej pomocy finansowej.
• Utrzymywanie kontaktu tylko za pośrednictwem internetu i unikanie połączeń głosowych lub wideo.

Oszuści w sieci wykorzystują powtarzalne schematy działania – nagłe wydarzenia oraz brak jasności w rozmowie wyróżniają takie sytuacje. Im więcej wymienionych wyżej sygnałów występuje jednocześnie, tym większe prawdopodobieństwo, że mamy do czynienia z catfishingiem. W takim wypadku najlepiej dokładnie weryfikować dane i nie godzić się na presję ze strony nieznajomego rozmówcy.

Dlaczego ludzie decydują się na catfishing i jakie mają motywacje?

Najczęściej osoby stosujące catfishing kierują się chęcią manipulacji emocjami innych. Oszuści budują fałszywe tożsamości, by zbliżyć się do ofiar, zdobyć ich zaufanie i wykorzystać je emocjonalnie czy finansowo. Badania Uniwersytetu w Leicester pokazują, że aż 41% przypadków catfishingu wiąże się z potrzebą uzyskania wsparcia, akceptacji lub ukrycia własnych kompleksów.

Niektórzy decydują się na takie działania z myślą o korzyściach materialnych, takich jak wyłudzanie pieniędzy, prezentów czy danych do logowania. Zdarza się też, że sprawcom zależy na poprawie własnej samooceny poprzez tworzenie atrakcyjnego wizerunku lub prowadzenie wyimaginowanego życia, niedostępnego w świecie offline. Statystyki platformy Social Catfish pokazują, że motywy finansowe i emocjonalne łączą się aż w 53% zgłaszanych przypadków.

Czasami motywacją staje się ciekawość lub chęć przekonania się, jak łatwo można oszukać innych w sieci. Znacznie rzadziej powodem jest żart bądź próba zemsty – raport IC3 podaje, że mniej niż 8% sprawców działa z takich pobudek. Część osób z zaburzeniami osobowości, jak narcyzm, zakłada fałszywe profile, by poczuć dominację lub kontrolę nad innymi użytkownikami.

Do najczęstszych motywacji, które kierują sprawcami catfishingu, należą:

• Zdobycie pieniędzy, prezentów lub danych osobowych.
• Budowanie fałszywych relacji w celu zaspokojenia własnych potrzeb emocjonalnych.
• Poprawa samooceny, kreowanie atrakcyjniejszego wizerunku lub całkowicie nowej tożsamości.
• Ciekawość, chęć zabawy, eksperymentowania z tożsamością online.
• Zemsta lub próba upokorzenia ofiary.

Badania pokazują, że przypadki catfishingu motywowane chęcią zemsty czy zabawy są zdecydowanie mniej liczne niż te, które wynikają z potrzeb finansowych lub emocjonalnych. Każda z tych motywacji niesie jednak poważne konsekwencje prawne i psychologiczne zarówno dla sprawcy, jak i dla ofiary.

W jaki sposób chronić się przed oszustami internetowymi?

Ochrona przed oszustami internetowymi wymaga konsekwentnego stosowania kilku zasad. Przede wszystkim nigdy nie udostępniaj wrażliwych danych osobom poznanym wyłącznie online, zwłaszcza zdjęć dokumentów czy numerów PESEL.

Zweryfikuj tożsamość rozmówcy, korzystając z niezależnych źródeł, na przykład poprzez wideorozmowę lub sprawdzenie profilu w mediach społecznościowych z realnymi relacjami. Zwracaj uwagę na spójność przekazywanych informacji i unikanie kontaktu offline – to często sygnał manipulacji.

Postępuj zgodnie z zasadami bezpiecznego komunikowania się w internecie, szczególnie w sytuacji próby wyłudzenia pieniędzy. Oto praktyczne wskazówki, które zmniejszają ryzyko stania się ofiarą catfishingu:

• Zawsze sprawdzaj zdjęcia w wyszukiwarce grafiki, aby wykluczyć ich pochodzenie z fałszywych profili.
• Korzystaj z funkcji zgłaszania podejrzanych kont na platformach społecznościowych i randkowych.
• Ignoruj wiadomości z prośbami o wsparcie finansowe, niezależnie od tłumaczeń rozmówcy.
• Stosuj dwuskładnikowe uwierzytelnianie na wszystkich kontach online, zwiększając bezpieczeństwo logowania.
• Unikaj presji czasowej i emocjonalnych manipulacji – przemyśl każdą decyzję o udostępnieniu danych.

Według raportu CERT Polska, w 2023 roku liczba zgłoszeń związanych z oszustwami bazującymi na fałszywych tożsamościach wzrosła o ponad 30%. Takie środki ostrożności pozwolą szybciej wykryć próby manipulacji i znacznie zmniejszają ryzyko strat.

Co zrobić, jeśli padniesz ofiarą catfishingu?

Jeśli padniesz ofiarą catfishingu, w pierwszej kolejności natychmiast zerwij kontakt z oszustem i zablokuj wszelkie kanały komunikacji, w tym profile w mediach społecznościowych, adres e-mail oraz numer telefonu. Zrób kopie wszystkich wiadomości, zdjęć oraz innych istotnych informacji, które mogą być dowodem oszustwa. Te materiały mogą okazać się niezbędne przy podejmowaniu dalszych kroków prawnych lub zgłaszaniu sprawy odpowiednim służbom.

Zgłoś catfishing do administratorów portali społecznościowych lub serwisów randkowych – większość platform internetowych umożliwia oznaczanie podejrzanych profili oraz zgłaszanie nadużyć. Zgromadzone dowody przekaż także na policję, nawet jeśli nie doszło do wyłudzenia pieniędzy – w Polsce zgłoszenia można dokonać zarówno osobiście, jak i online przez stronę internetową. Skorzystaj z pomocy instytucji takich jak CERT Polska czy Fundacja Dajemy Dzieciom Siłę, które udzielają wsparcia technicznego i prawnego osobom poszkodowanym przez cyberprzestępców.

Poinformowanie banku lub operatora płatniczego jest szczególnie ważne, jeśli przestępca uzyskał dostęp do Twoich danych finansowych lub konta. W takiej sytuacji bezzwłocznie zastrzeż karty, zmień hasła i monitoruj rachunek przez co najmniej kilka miesięcy po incydencie, zgłaszając natychmiast każdą podejrzaną transakcję. Samodzielne próby negocjacji czy szantażu z oszustem mogą narazić Cię na dodatkowe ryzyko, dlatego zawsze korzystaj ze wsparcia profesjonalistów.

W przypadku poważnych strat finansowych lub emocjonalnych warto skonsultować się z prawnikiem, który wskaże, jak możesz dochodzić swoich praw na drodze cywilnej lub karnej. Możesz także skorzystać z bezpłatnych porad psychologicznych lub grup wsparcia dla ofiar cyberprzestępstw – to dobry sposób na poradzenie sobie ze stresem czy poczuciem winy, które często pojawiają się w takich sytuacjach.